2023г. Наука и образование в гражданской защите №1(49)

 

МИНИСТЕРСТВО ПО ЧРЕЗВЫЧАЙНЫМ СИТУАЦИЯМ 

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

АКАДЕМИЯ ГРАЖДАНСКОЙ ЗАЩИТЫ ИМЕНИ МАЛИКА ГАБДУЛЛИНА

№ 1 (49), 2023

 

НАУКА И ОБРАЗОВАНИЕ

В ГРАЖДАНСКОЙ ЗАЩИТЕ

 

 

КОКШЕТАУ 2023 

 

УДК 614.8 (082)

ББК 68.69 (5Каз)

Научный журнал «Наука и образование в гражданской защите» № 1 (49), 2023 г., март. 

Издается с марта 2011 года. В 2011-2020 годах выходил под названием «Вестник Кокшетауского 

технического института».

Собственник:  Академия  гражданской  защиты  имени  Малика  Габдуллина  МЧС  Республики 

Казахстан. 

Журнал  зарегистрирован  в  Министерстве  информации  и  общественного  развития  Республики 

Казахстан 25 июня 2021 г. Свидетельство № KZ37VPY00037096.

Дата и номер первичной постановки на учет № 11190-Ж, 14.10.2010 г.

Журнал включѐн в Российскую библиографическую базу данных «Российский индекс научного 

цитирования»  (РИНЦ) и в Казахстанскую базу цитирования (КазБЦ).

 

Главный редактор: Шарипханов С. Д., доктор технических наук, асс. профессор

Заместитель главного редактора: Жаулыбаев А. А., кандидат технических наук

 

Состав редакционного совета:

Алешков М. В., доктор технических наук, профессор (РФ, г. Москва)

Байшагиров Х. Ж., доктор технических наук (РК, г. Кокшетау)

Кошумбаев М. Б., доктор технических наук (РК, г. Астана)

Мансуров З. А.,   доктор химических наук, профессор (РК, г. Алматы)

Сивенков А. Б., доктор технических наук, профессор (РФ, г. Москва)

Тарахно Е. В., доктор технических наук, доцент (Украина, г. Харьков)

Арифджанов С. Б., кандидат технических наук (РК, г. Астана) 

Дабаев А. И.,  кандидат технических наук ( РК, г. Алматы) 

Джумагалиев Р. М., кандидат технических наук, профессор (РК, г. Алматы)

Камлюк А. Н., кандидат физико-математических наук, доцент (Республика Беларусь, г. Минск)

 

Состав редакционной коллегии:

Карменов  К.К.  кандидат  технических  наук,  асс.  профессор  (председатель);  Альменбаев  М.  М., 

кандидат технических наук;  Абдрахманов А. А., кандидат  военных наук;  Захаров И.А., кандидат 

технических  наук;  Касымова  С.  К.,  кандидат  филологических  наук;  Кусаинов  А.  Б.,  кандидат 

технических  наук;  Макишев  Ж.  К.,  кандидат  технических  наук;  Мусайбеков  А.  Г.,  кандидат 

технических  наук;  Шуматов  Э.  Г.,  кандидат  философских  наук;  Шумеков  С.Ш.,  кандидат 

педагогических наук.

 

Научный журнал «Наука и образование в гражданской защите» –  периодическое издание, посвящѐнное  проблемным  вопросам  гражданской  обороны,  обеспечения  пожарной  и  промышленной  безопасности,  предупреждения  и  ликвидации  аварий,  катастроф,  стихийных 

бедствий, а также подготовки специалистов органов гражданской защиты и др. Журнал  предназначен  для  курсантов,  магистрантов,  адъюнктов,  профессорско-преподавательского  состава  образовательных  учреждений,  научных  и  практических  сотрудников,  занимающихся  решением  вопросов  защиты  в  чрезвычайных  ситуациях,  пожаровзрывобезопасности, а также разработкой, созданием и внедрением комплексных систем  безопасности.

 

 

Издано в авторской редакции

ISSN 2220-3311 © Академия гражданской защиты 

имени Малика Габдулина 

МЧС Республики Казахстан, 2023

 

 

 

МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ – CONTENTS
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАКТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРЕДУПРЕЖДЕНИЯ, ЛИКВИДАЦИИ ЧРЕЗВЫЧАЙНЫХ СИТУАЦИЙ И ГРАЖДАНСКОЙ ОБОРОНЫ
Кусаинов А. Б., Тлеуова Ж. О., Дулатова А. Ж. Анализ и прогнозирование чрезвычайных ситуаций в странах Центральной Азии с применением математической статистики	4
Рассадников Д. Н.,  Рассадникова А. Н. Статистические показатели произошедших аварий на объектах лакокрасочных цехов	15
Осипов Р. Д., Бахтияр М. А. Актуальность применения геоинформационных систем в работе Министерства по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан	21
ОБЕСПЕЧЕНИЕ ПОЖАРНОЙ И ПРОМЫШЛЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
Климовцов В. М., Сейдалин М. М. Расчет эргономических параметров рабочих мест на этапе проектирования пожарных автоцистерн	27
Ромащенко В. В., Моргунов А. Н., Канин К. Л. Эффективность технологии тушения пожаров системой тушения тонкораспыленной водой	34
Тулегенов Б. С. Мұнай-газ кешенінінде жөндеу жұмыстары кезінде өрт тәуекелдерін бағалау негізінде өрт қауіпсіздігі	40
ПРОБЛЕМЫ ОБУЧЕНИЯ
Гарелина С. А., Заяц Е. В., Латышенко К. П., Нагорный Г. Ф. Реализация современных тенденций в области цифровой трансформации науки и высшего образования в преподавании общетехнических дисциплин в АГЗ МЧС России. Часть 3. Разработка модуля для обработки результатов лабораторных работ в системе EDU.AMCHS.RU	47
Абдрахманов А. А., Абдикаримов Д. К. Анализ известного научно-методического аппарата и оценка возможности его использования для обоснования рационального варианта технического оснащения учебного места «Завалы»	54
Шумеков С. Ш. Проблемы и тенденции развития физической рекреации	63
Шуматов Э. Г., Шуматова М. М. Жоғары мектептің әскери және арнаулы оқу орындарының курсанттарын даярлаудағы әлеуметтік-саяси білім модулінің рөлі	68
Sabitova D. S., Kuttybayev E. M. The role of the database design process in an automated information system	74
Шашкенова К. К., Сабитова Д. С., Хан С. И. Реляциялық деректер қорын басқарудың кең таралған жүйелері	79
Бексұлтанова Ж. М. Қaсым Қaйсeнoв шығaрмaсындaғы жaғдaяттaрдың фрaзeoлoгиялық тiркeстeрмeн сипaттaлуы	85

 

УДК 614.8 

Кусаинов А. Б., Тлеуова Ж. О., Дулатова А. Ж.

АНАЛИЗ И ПРОГНОЗИРОВАНИЕ ЧРЕЗВЫЧАЙНЫХ СИТУАЦИЙ  В СТРАНАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ С ПРИМЕНЕНИЕМ МАТЕМАТИЧЕСКОЙ СТАТИСТИКИ 

Құсайынов А. Б., Тілеуова Ж. О., Дулатова А. Ж.

МАТЕМАТИКАЛЫҚ СТАТИСТИКАНЫ ҚОЛДАНА ОТЫРЫП, ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІНДЕГІ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАРДЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ БОЛЖАУ 

Kusainov A. B., Tleuova J. O., Dulatova A. J.

ANALYSIS AND FORECASTING OF EMERGENCY SITUATIONS IN CENTRAL ASIAN COUNTRIES USING MATHEMATICAL STATISTICS

 

Аннотация. Природные бедствия наносят огромные социально-экономические, экологические и иные ущербы, препятствуя устойчивому развитию странам Центральной Азии. Чрезвычайные ситуации неизбежны, однако их негативное воздействие может быть минимизировано на основе заблаговременного проведения превентивных мероприятий, то есть с применением методологии управления риском.

Управление рисками чрезвычайных ситуаций является составной частью предупреждения природных бедствий и техногенных аварий. Важной составляющей управления рисками является их анализ и прогнозирование. В данной статье проводится анализ и среднесрочный прогноз чрезвычайных ситуаций в странах Центральной Азии за период с 1997 по 2021 годы.

Ключевые слова: математическая статистика, чрезвычайные ситуаций, математический анализ и прогнозирование.

Аңдатпа. Табиғи апаттар орасан зор әлеуметтік-экономикалық, экологиялық және өзге де залалдар келтіріп, Орталық Азия елдерінің тұрақты дамуына кедергі келтіреді. Төтенше жағдайлар сөзсіз, бірақ олардың теріс әсерін алдын-алу шараларын алдын-ала жүргізу негізінде, яғни тәуекелдерді басқару әдістемесін қолдану арқылы азайтуға болады.

Төтенше жағдайлар тәуекелдерін басқару табиғи апаттар мен техногендік авариялардың алдын алудың құрамдас бөлігі болып табылады. Тәуекелдерді басқарудың маңызды құрамдас бөлігі оларды талдау және болжау болып табылады. Бұл мақалада 1997 жылдан 2021 жылға дейінгі кезеңдегі Орталық Азия елдеріндегі төтенше жағдайлардың математикалық талдауы және орта мерзімді болжамы жүргізіледі.

Түйінді сөздер: математикалық статистика, төтенше жағдайлар, математикалық талдау және болжау. 

Abstract. Natural disasters cause enormous socio-economic, environmental and other damages, hindering the sustainable development of the countries of Central Asia. Emergencies are inevitable, but their negative impact can be minimized on the basis of early preventive measures, that is, with the use of risk management methodology.

Emergency risk management is an integral part of the prevention of natural disasters and man-made accidents. An important component of risk management is their analysis and forecasting. This article provides a mathematical analysis and a medium-term forecast of emergency situations in Central Asian countries for the period from 1997 to 2021.

Keywords: mathematical statistics, emergencies, mathematical analysis and forecasting.

 

УДК 667 

Рассадников Д. Н.,  Рассадникова А. Н.

СТАТИСТИЧЕСКИЕ ПОКАЗАТЕЛИ ПРОИЗОШЕДШИХ АВАРИЙ НА ОБЪЕКТАХ ЛАКОКРАСОЧНЫХ ЦЕХОВ 

Рассадников Д. Н., Рассадникова А. Н.

БОЯУ ЖӘНЕ ЖАПТАУ ЦЕХТЕРІНДЕГІ ОБЪЕКТІЛЕРДІҢ ОРЫНДАРЫНДА АПАТТАРДЫҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Rassadnikov D. N., Rassadnikova A. N.

STATISTICAL INDICATORS OF ACCIDENTS OCCURRED AT THE OBJECTS OF PAINT AND COATING SHOPS

 

Аннотация. На сегодняшний день производство лакокрасочных материалов в мире возрастает с каждым днём. Увеличивается количество заводов, рабочих мест для получения большей выгоды, в связи с этим внимание на соблюдение требований пожарной безопасности обращают всё меньше, откуда и происходят аварии на объектах производства лакокрасочных материалов. Цель данной статьи заключается в том, чтобы провести статистический анализ данных по авариям и техногенным происшествиям на объектах производства лакокрасочных материалов, где технологический процесс по получению эмалей и красок на основе поливинилацетатной дисперсии является взрывопожароопасным, сопряжен с риском возникновения пожаров и взрывов, по разным причинам.

Ключевые слова: аварии, лакокрасочные материалы, пожар, анализ, лакокрасочные цеха. 

Аңдатпа. Бүгінгі таңда әлемде бояу материалдарының өндірісі күн сайын артып келеді. Үлкен пайда алу үшін зауыттардың жұмыс орындарының саны артып келеді, осыған байланысты лак-бояу материалдарын өндіру объектілерінде өрт қауіпсіздігі талаптарын сақтауға аз көңіл бөлінгендіктен апаттар орын алады. Бұл мақаланың мақсаты лак-бояу материалдарын өндіру объектілеріндегі авариялар мен техногендік оқиғалар бойынша деректерге статистикалық талдау жүргізу болып табылады, мұнда поливинилацетат дисперсиясы негізінде эмальдар мен бояулар алу жөніндегі технологиялық процесс жарылыс-өрт қауіпті болып табылады, түрлі себептермен өрттер мен жарылыстардың туындау қаупімен ұштасады.

Түйінді сөздер: апаттар, бояу материалдары, өрт, талдау, бояу цехтары. 

Abstract. To date, the production of paints and varnishes in the world is increasing every day. Increasing the number of factories, jobs for greater benefits, due to compliance with fire safety requirements, circulating less and less, in places and natural conditions at the facilities for the production of paints and varnishes. The purpose of this article is to conduct a statistical analysis of data on stocks and technogenic consequences at the facilities for the production of paints and varnishes, where the technological process for obtaining enamels and paints based on polyvinyl acetate dispersion is explosive and fire hazardous, detection with the risk of fires and explosions, for various reasons.

Keywords: аccidents, paints and varnishes materials, fire, analysis, paint shops.

 

УДК 004.04:338 

Осипов Р. Д., Бахтияр М. А.

АКТУАЛЬНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ ГЕОИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ В РАБОТЕ МИНИСТЕРСТВА ПО ЧРЕЗВЫЧАЙНЫМ СИТУАЦИЯМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 

Осипов Р. Д., Бахтияр М. А.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР МИНИСТРЛІГІНІҢ ЖҰМЫСЫНДА ГЕОАҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ 

Ossipov R. D., Bakhtiar M. A.

THE RELEVANCE OF THE APPLICATION OF GEOINFORMATION SYSTEMS IN THE WORK OF THE MINISTRY OF EMERGENCY SITUATIONS OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

 

Аннотация. В данной статье рассмотрены доступные географические информационные системы, позволяющие использовать картографические технологии в деятельности Министерства по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан. Геоинформационные системы являются важным инструментом формирования информационного поля безопасности. Авторы в статье описывают и предлагают свое видение по развитию геоинформационного программного обеспечения Quantum GIS в Министерстве по чрезвычайным ситуациям Республики Казахстан.

Ключевые слова: географические информационные системы, картографические материалы, электронная карта, слои, компьютерные инструменты, моделирование.

Аңдатпа. Бұл мақалада Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігінің  қызметінде картографиялық технологияларды пайдалануға мүмкіндік беретін қолжетімді географиялық ақпараттық жүйелер қарастырылған. Геоақпараттық жүйелер қауіпсіздіктің ақпараттық өрісін қалыптастырудың маңызды құралы болып табылады. Мақалада авторлар мемлекеттік азаматтық қорғау жүйесінде Quantum GIS геоақпараттық бағдарламалық жасақтамасын дамыту туралы өз көзқарастарын сипаттайды және ұсынады.

Түйінді сөздер: географиялық ақпараттық жүйелер, картографиялық материалдар, электрондық карта, қабаттар, компьютерлік құралдар, модельдеу. 

Abstract. This article discusses the available geographic information systems that allow the use of cartographic technologies in the activities of the Ministry of Emergency Situations of the Republic of Kazakhstan. Geoinformation systems are an important tool for the formation of the information field of security. The authors in the article describe and offer their vision for the development of geoinformation software Quantum GIS in the Ministry of Emergency Situations of the Republic of Kazakhstan.

Keywords: geographic information systems, cartographic materials, electronic map, layers, computer tools, modeling.

 

УДК 614.84 

Климовцов В. М., Сейдалин М. М.

РАСЧЕТ ЭРГОНОМИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ РАБОЧИХ МЕСТ НА ЭТАПЕ ПРОЕКТИРОВАНИЯ ПОЖАРНЫХ АВТОЦИСТЕРН 

Климовцов В. М., Сейдалин М. М.

ӨРТ СӨНДІРУ АВТОЦИСТЕРНАЛАРЫН ЖОБАЛАУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ЖҰМЫС ОРЫНДАРЫНЫҢ ЭРГОНОМИКАЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІН ЕСЕПТЕУ 

Klimovtsov V. M., Seidalin M. M.

CALCULATION OF ERGONOMIC PARAMETERS OF WORKPLACES AT THE DESIGN STAGE OF FIRE TANKERS

 

Аннотация. В статье приведены результаты замеров антропометрических параметров сотрудников гарнизона противопожарной службы г. Кокшетау, а также предельно-габаритные размеры основных пожарных автомобилей, которые являются основополагающим фактором в системе «человек-машина». На основании проведенных замеров определены показатели среднего роста, его среднеквадратичное отклонение, а также определены усредненные показатели других антропометрических признаков. Рассмотрены необходимые эргономические критерии для организации рабочего места сотрудника, влияние условий труда на достижение поставленной задачи по тушению пожаров.

Ключевые слова: антропометрия, эргономика, рабочее место, пожарные автоцистерны, предельно-габаритные размеры. 

Аңдатпа. Мақалада Көкшетау қ. өртке қарсы қызмет гарнизоны қызметкерлерінің антропометриялық параметрлерін өлшеу нәтижелері, сондай-ақ «адам-машина» жүйесінің негізгі факторы болып табылатын негізгі өрт сөндіру автомобильдерінің шекті-габариттік өлшемдері келтірілген. Жүргізілген өлшеулер негізінде орташа өсу көрсеткіштері, оның орташа квадраттық ауытқуы анықталды, сондай-ақ басқа антропометриялық белгілердің орташа көрсеткіштері анықталды. Қызметкердің жұмыс орнын ұйымдастырудың қажетті эргономикалық критерийлері, еңбек жағдайларының өртті сөндіру міндетіне қол жеткізуге әсері қарастырылған.

Түйінді сөздер: антропометрия, эргономика, жұмыс орны, өрт автоцистерналары, шекті габариттік өлшемдер. 

Abstract. The article presents the results of measurements of anthropometric parameters of the employees of the garrison of the fire service of Kokshetau, as well as the maximum dimensions of the main fire trucks, which are the fundamental factor in the "man-machine" system. Based on the measurements carried out, the indicators of average growth, its standard deviation, and also the average indicators of other anthropometric characteristics were determined. The necessary ergonomic criteria for the organization of an employees workplace, the influence of working conditions on the achievement of the task of extinguishing fires are considered.

Keywords: anthropometry, ergonomics, workplace, fire tankers, maximum overall dimensions.

 

УДК 614.843

Ромащенко В. В., Моргунов А. Н., Канин К. Л.

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ТЕХНОЛОГИИ ТУШЕНИЯ ПОЖАРОВ СИСТЕМОЙ ТУШЕНИЯ ТОНКОРАСПЫЛЕННОЙ ВОДОЙ 

Ромащенко В. В., Моргунов А. Н., Канин К. Л. ӨРТ СӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ СУ ТҰМАНЫ ЖҮЙЕСІМЕН ТИІМДІЛІГІ 

Romashchenko V. V., Morgunov A. N., Kanin K. L.

EFFICIENCY OF FIRE EXTINGUISHING TECHNOLOGY WITH WATER MIST EXTINGUISHING SYSTEM

 

Аннотация. В настоящей статье представлены результаты натурных огневых испытаний, направленные на сравнение эффективности тушения пожара системой тушения тонкораспыленной водой (водный туман) и разработанным стволом объемного тушения «Защитный ствол звена», путем попеременной подачи огнетушащих веществ пожарными автомобилями, исследования механизма тушения водой, скорости снижения тепловыделения и увеличения скорости теплоотвода из зоны горения. При разработке данного ствола были проведены прочностные исследования и испытания для достижения оптимальных критериев надежности, работоспособности и его эффективности. Приведены данные исследований и огневых испытаний, полученные авторами статьи при моделировании различных очагов возгорания.

Ключевые слова: пожарно-технические средства, огнетушащие вещества, система гражданской защиты, объемное тушение. 

Аңдатпа. Осы мақалада өртті сөндірудің тиімділігін жұқа бүріккіш сумен (су тұманымен)сөндіру жүйесімен салыстыруға және  «буынның қорғаныш оқпаны» көлемді сөндіру оқпанымен әзірленген, өрт сөндіргіш заттарды өрт сөндіру автомобильдерімен айнымалы түрде беру, сумен сөндіру механизмін зерттеу, жылу шығарудың төмендеу жылдамдығы және жану аймағынынан жылу тарату жылдамдылығын арттыру арқылы,бағытталған табиғи өрт сынақтарының нәтижелері келтірілген. Осы оқпанды әзірлеу кезінде сенімділіктің, өнімділіктің және оның тиімділігінің оңтайлы өлшемдеріне қол жеткізу үшін беріктік зерттеулер мен сынақтар жүргізілді. Әртүрлі өрт ошақтарын модельдеу кезінде мақала авторлары алған зерттеулер мен өрт сынақтарының деректері келтірілген.

Түйінді сөздер: өрт сөндіру құралдары, өрт сөндіру құралдары, азаматтық қорғау жүйесі, көлемді сөндіру. 

Abstract. This article presents the results of full-scale fire tests aimed at comparing the effectiveness of fire extinguishing by a water mist extinguishing system (water mist) and the developed volumetric fire extinguishing barrel "Protective Link Barrel", by alternately supplying fire extinguishing agents by fire trucks, studying the mechanism of extinguishing water, speed reducing heat release and increasing the rate of heat removal from the combustion zone.During the development of this shaft, strength studies and tests were carried out to achieve optimal criteria for reliability, performance and efficiency. The data of studies and fire tests obtained by the authors of the article in the simulation of various sources of ignition are presented.

Keywords: fire fighting equipment, fire extinguishing agents, civil protection system, volumetric extinguishing.

 

УДК    614.841                                                                               

Тулегенов Б. С.

МҰНАЙ-ГАЗ КЕШЕНІНІНДЕ ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ КЕЗІНДЕ ӨРТ ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАҒАЛАУ НЕГІЗІНДЕ ӨРТ ҚАУІПСІЗДІГІ 

Тулегенов Б. С.

ПОЖАРНАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ НА ОСНОВЕ ОЦЕНКИ ПОЖАРНЫХ РИСКОВ НЕФТЕГАЗОВОГО  КОМПЛЕКСАПРИ РЕМОНТНЫХ РАБОТАХ 

Tulegenov B. S.

FIRE SAFETY BASED ON THE ASSESSMENT OF FIRE RISKS OF THE OIL AND GAS COMPLEX DURING REPAIR WORK

 

Аңдатпа. Бұл мақала жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде мұнай-газ объектілерінде өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесіне арналған. Объектінің сипаттамаларын, пайдалану жағдайларын және өрттің туындауының ықтимал себептерін талдауға негізделген өрт тәуекелдерін бағалау әдістемесі қарастырылады. Мақалада ақпаратты жинау мен талдауды, тәуекелдерді анықтауды және оларды азайту шараларын әзірлеуді қамтитын әдістеменің негізгі қадамдары сипатталған. Сондай-ақ, өрт тәуекелдерін бағалаудың алынған нәтижелері негізінде мұнай-газ объектілерінде жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша нақты ұсынымдар ұсынылады, атап айтқанда, жөндеу жұмыстары кезінде резервуарлардың беттерін қатты түйіршікті көмірқышқыл газымен тазарту әдістерін қолдану. Бұл өз кезегінде резервуардың өзін де, одан алынатын мұнай өнімдерін де тез және тиімді тазартуға мүмкіндік береді, сонымен қатар тазарту шығындарының жалпы сомасын азайтады. Зерттеу нәтижелері мұнай-газ объектілеріндегі өрт қауіпсіздігімен айналысатын мамандар үшін, сондай-ақ жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде қауіпсіздік деңгейін арттыруға тырысатын кәсіпорын басшылары үшін пайдалы болуы мүмкін. Сондай-ақ мұнай-газ кешені объектісінде өрттің туындау қаупін талдау.

Түйінді сөздер: тәуекел, өрт қаупі, талдау, қауіп, қауіпсіздік, өрт қауіптерінің жіктелуі. 

Аннотация. Данная статья посвящена проблеме обеспечения пожарной безопасности на нефтегазовых объектах при проведении ремонтных работ. Рассматривается методика оценки пожарных рисков, основанная на анализе характеристик объекта, условий эксплуатации и возможных причин возникновения пожара. В статье описываются основные шаги методики, включающие сбор и анализ информации, определение рисков и разработку мер по их снижению. Также предлагаются конкретные рекомендации по обеспечению безопасности при проведении ремонтных работ на нефтегазовых объектах на основе полученных результатов оценки пожарных рисков, а именно применения при ремонтных работах методы очистки поверхностей резервуаров жестким гранулированным углекислым газом. Это в свою очередь позволит наиболее быстро и эффективно проводит очистку как самого резервуара, так и извлекаемого из него нефтепродукта, но и сокращает общую сумму затрат на проведение очистки. Результаты исследования могут быть полезны для специалистов, занимающихся пожарной безопасностью на нефтегазовых объектах, а также для руководителей предприятий, которые стремятся повысить уровень безопасности при проведении ремонтных работ. А также анализ риска возникновения пожара на объекте нефтегазового комплекса.

Ключевые слова: риск, пожарный риск, анализ, опасность, безопасность, классификация пожарных рисков. 

Abstract. This article is devoted to the problem of ensuring fire safety at oil and gas facilities during repair work. The methodology of fire risk assessment based on the analysis of the characteristics of the object, operating conditions and possible causes of fire is considered. The article describes the main steps of the methodology, including the collection and analysis of information, the identification of risks and the development of measures to reduce them. It also offers specific recommendations for ensuring safety during repair work at oil and gas facilities based on the results of fire risk assessment, namely, the use of methods for cleaning the surfaces of tanks with hard granular carbon dioxide during repair work. This, in turn, will allow the fastest and most efficient cleaning of both the tank itself and the oil product extracted from it, but also reduces the total cost of cleaning. The results of the study can be useful for specialists involved in fire safety at oil and gas facilities, as well as for managers of enterprises who seek to increase the level of safety during repair work. As well as an analysis of the risk of a fire at an oil and gas complex facility.

Keywords: risk, fire risk, analysis, danger, safety, classification of fire risks.

 

УДК372.862 

Гарелина С. А., Заяц Е. В., Латышенко К. П., Нагорный Г. Ф.

РЕАЛИЗАЦИЯ СОВРЕМЕННЫХ ТЕНДЕНЦИЙ В ОБЛАСТИ ЦИФРОВОЙ ТРАНСФОРМАЦИИ  НАУКИ И ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ В ПРЕПОДАВАНИИ ОБЩЕТЕХНИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В АГЗ МЧС РОССИИ. ЧАСТЬ

3. РАЗРАБОТКА МОДУЛЯ ДЛЯ ОБРАБОТКИ РЕЗУЛЬТАТОВ ЛАБОРАТОРНЫХ РАБОТ В СИСТЕМЕ EDU.AMCHS.RU  

Гарелина С. А., Заяц Е. В., Латышенко К. П., Нагорный Г. Ф.

РЕСЕЙ ТЖМ АҚА ЖАЛПЫ ТЕХНИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДА ҒЫЛЫМ МЕН ЖОҒАРЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЦИФРЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯСЫ САЛАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҮРДІСТЕРДІ ІСКЕ АСЫРУЫ

3 БӨЛІМ. EDU.AMCHS.RU ЖҮЙЕДЕ ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ НӘТИЖЕЛЕРІН ӨҢДЕУГЕ АРНАЛҒАН МОДУЛЬ  ӘЗІРЛЕУІ 

Garelina S. A., Zayats E. V., Latyshenko K. P., Nagorny G. F.

IMPLEMENTATION OF MODERN TRENDS IN THE FIELD OF DIGITAL TRANSFORMATION OF SCIENCE AND HIGHER EDUCATION IN THE TEACHING

OF GENERAL TECHNICAL DISCIPLINES IN THE AGZ OF THE EMERCOM OF RUSSIA

PART 3. DEVELOPMENT OF A MODULE FOR PROCESSING THE RESULTS OF LABORATORY WORK IN THE SYSTEM EDU.AMCHS.RU

 

Аннотация. Представленная статья состоит из пяти частей. В статье представлен результат по разработке нового цифрового инструмента – модуля для обработки результатов лабораторных работ, адаптированного для системы edu.amchs.ru. Модуль позволяет использовать его при проведении занятий практической направленности (лабораторных работ и практических занятий) и способствует росту цифровой компетенции обучающихся в Академии.

Третья статья посвящена обоснованию блочной структуры модуля для обработки результатов лабораторных работ на основе формализации структуры процесса преподавания дисциплины, содержание всех блоков, адаптированных для проведения лабораторных работ по дисциплине «Метрология, стандартизация и сертификация».

Ключевые слова: цифровая трансформация науки и высшего образования, лабораторная работа, система edu.amchs.ru 

Аңдатпа. Ұсынылған мақала бес бөлімнен тұрады. Мақалада EDU.AMCHS.RU жүйесіне бейімделген зертханалық жұмыстардың нәтижелерін өңдеуге арналған жаңа цифрлық құрал-модульді әзірлеу нәтижесі келтірілген. Модуль оны практикалық бағыттағы сабақтарды (зертханалық жұмыстар мен практикалық сабақтар) өткізу кезінде пайдалануға мүмкіндік береді және Академияда білім алушылардың цифрлық құзыреттілігінің өсуіне ықпал етеді.

Үшінші мақала пәнді оқыту процесінің құрылымын ресімдеу негізінде зертханалық жұмыстар нәтижелерін өңдеуге арналған модульдің блоктық құрылымын негіздеуге, метрология стандарттау және сертификаттау пәні бойынша зертханалық жұмыстар жүргізуге бейімделген барлық блоктардың мазмұнына арналған.

Түйінді сөздер: ғылым мен жоғары білімнің цифрлық трансформациясы, зертханалық жұмыс, EDU.AMCHS.RU жүйесі. 

Аbstract. The presented article consists of five parts. The article presents the result of the development of a new digital tool – a module for processing laboratory results adapted for the system EDU.AMCHS.RU. The module allows you to use it when conducting practical classes (laboratory work and practical classes) and contributes to the growth of digital competence of students at the Academy.

The third article is devoted to the substantiation of the block structure of the module for processing the results of laboratory work based on the formalization of the structure of the teaching process of the discipline, the content of all blocks adapted for conducting laboratory work in the discipline of «Metrology, standardization and certification».

Keywords: digital transformation of science and higher education, laboratory work, system EDU.AMCHS.RU

 

УДК 378.355. 55 

Абдрахманов А. А., Абдикаримов Д. К.

АНАЛИЗ ИЗВЕСТНОГО НАУЧНО-МЕТОДИЧЕСКОГО АППАРАТА  И ОЦЕНКА ВОЗМОЖНОСТИ ЕГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ДЛЯ ОБОСНОВАНИЯ РАЦИОНАЛЬНОГО ВАРИАНТА ТЕХНИЧЕСКОГО ОСНАЩЕНИЯ УЧЕБНОГО МЕСТА «ЗАВАЛЫ» 

Абдрахманов А. А., Абдикаримов Д. К.

БЕЛГІЛІ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК АППАРАТТЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ ОНЫ «ҮЙІНДІЛЕР» ОҚУ ОРНЫН ТЕХНИКАЛЫҚ ЖАРАҚТАНДЫРУДЫҢ ҰТЫМДЫ НҰСҚАСЫН НЕГІЗДЕУ ҮШІН ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІГІН БАҒАЛАУ 

Abdrakhmanov A. A., Abdikarimov D. K.

ANALYSIS OF THE WELL-KNOWN SCIENTIFIC AND METHODOLOGICAL APPARATUS AND ASSESSMENT OF THE POSSIBILITY OF ITS USE TO SUBSTANTIATE THE RATIONAL VARIANT OF THE TECHNICAL EQUIPMENT OF THE EDUCATIONAL  PLACE "BLOCKAGES"

 

Аннотация.  В статье приведен анализ известного научно-методического аппарата в рассматриваемой предметной области формирования рациональной структуры учебного места «Завалы» по подготовке специалистов в области проведения аварийно-спасательных работ. Обобщены требования, предъявляемые к специальной подготовке личного состава. Сформированы принципы организации и проведении мероприятий специальной подготовки. Учтены частные критерии позволяющие определить значимость направлений подготовки.

Ключевые слова: специалист по проведению аварийно-спасательных работ, уровень подготовки специалистов, военно-экономический анализ, принципы организации и проведении мероприятий подготовки, научно-методический аппарат. 

Аңдатпа. Мақалада апаттық-құтқару жұмыстарын жүргізу саласындағы мамандарды даярлау бойынша «Үйінділер» оқу орнының ұтымды құрылымын қалыптастырудың қарастырылып отырған пәндік саласындағы белгілі ғылыми-әдістемелік аппараттың талдауы келтірілген. Жеке құрамды арнайы даярлауға қойылатын талаптар жинақталды. Арнайы дайындық іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу қағидаттары қалыптастырылды. Дайындық бағыттарының маңыздылығын анықтауға мүмкіндік беретін жеке критерийлер ескерілді.

Түйінді сөздер: авариялық-құтқару жұмыстарын жүргізу жөніндегі маман, мамандарды даярлау деңгейі, әскери-экономикалық талдау, даярлау іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу принциптері, ғылыми-әдістемелік аппарат.

Abstract. The article presents an analysis of the well-known scientific and methodological apparatus in the subject area of formation of the rational structure of the educational place "Blockages" for training specialists in the field of emergency rescue operations. The requirements for special training of personnel are summarized. The principles of organizing and conducting special training events have been formed. Particular criteria are taken into account to determine the importance of training areas.

Keywords: specialist in emergency rescue operations, the level of training of specialists, military-economic analysis, principles of organization and conduct of training events, scientific and methodological apparatus.

 

УДК 796.8 

Шумеков С. Ш.

ПРОБЛЕМЫ И ТЕНДЕНЦИИ РАЗВИТИЯ ФИЗИЧЕСКОЙ РЕКРЕАЦИИ 

Шумеков С. Ш.

ФИЗИКАЛЫҚ РЕКРЕАЦИЯНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 

Shumekov S. Sh.

PROBLEMS AND TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF PHYSICAL RECREATION

 

Аннотация. В данной статье раскрывается важность внедрения инновационных методик в сфере физической подготовки курсантов.

При обучении в Академии  гражданской защиты имени М. Габдуллина МЧС Республики Казахстан курсант  должен  приобрести  знания, умения и навыки, в процессе своей физической подготовки для того, чтобы при самостоятельной профессиональной деятельности качественно управлять спортивной подготовкой без срыва механизмов адаптации организма и развития перетренированности, а это в значительной  степени связанно с профессионализмом своего дела.

Ключевые слова: физическая реакция, рекреационный эффект средства подготовки, функциональные возможности организма, максимальное потребление кислорода. 

Аннотация. Бұл мақалада курсанттардың дене дайындығы саласында инновациялық әдістемелерді енгізудің маңыздылығы ашылады.

Қазақстан Республикасы ТЖМ М. Ғабдуллин атындағы Азаматтық қорғау академиясында оқыған кезде курсант өз бетінше кәсіби қызмет кезінде ағзаның бейімделу тетіктерін бұзбай және шектен тыс жаттығуды дамытпай спорттық даярлықты сапалы басқару үшін өзінің дене дайындығы процесінде білім, білік және дағды алуы тиіс, ал бұл өз ісінің кәсібилігімен айтарлықтай дәрежеде байланысты.

Түйінді сөздер: физикалық реакция, дайындық құралдарының рекреациялық әсері, ағзаның функционалдық мүмкіндіктері, оттегінің максималды шығыны. 

Abstract. This article reveals the importance of introducing innovative techniques in the field of physical training of cadets.

When studying at the M. Gabdullin Academy of Civil Protection of the Ministry of Emergency Situations of the Republic of Kazakhstan, a cadet must acquire knowledge, skills and abilities in the course of his physical training in order to manage sports training qualitatively during independent professional activity without disrupting the mechanisms of adaptation of the body and the development of overtraining, and this is largely due to the professionalism of his business.

Keywords: physical reaction, recreational effect of the preparation means, functional capabilities of the body, maximum oxygen consumption.

 

УДК 172

Шуматов Э. Г., Шуматова М. М.

ЖОҒАРЫ МЕКТЕПТІҢ ӘСКЕРИ ЖӘНЕ АРНАУЛЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ КУРСАНТТАРЫН ДАЯРЛАУДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ БІЛІМ  МОДУЛІНІҢ РӨЛІ 

Шуматов Э. Г., Шуматова М. М.

Роль модуля социально-политических знаний в подготовке курсантов военных и специальных учебных заведений

высшей школы 

Shumatov E. G., Shumatova M. M.

THE ROLE OF THE SOCIOAL AND POLITICAL KNOWLEDGE MODULE IN THE TRAINING OF CADETS IN MILITARY AND SPECIAL INSTITUTIONS OF HIGHER EDUCATION

 

Аңдатпа. Қазақстан Республикасы Жоғары мектебінің әскери және арнаулы оқу орындарында білім беру және тәрбиелеу процесі құзыретті мамандарды қалыптастыру мақсатында білімді, іскерлікті және дағдыларды беруге ғана емес, сонымен қатар болашақ офицер тұлғасының дүниетанымдық  ұстанымдарын, нанымдарын, бағдарларын, оның ішінде идеялық-адамгершілік, этикалық және эстетикалық негіздерін қалыптастыруға бағытталған. Яғни, мақалада республиканың жоғары әскери және арнаулы оқу орындарының білім алушыларын адамгершілікке тәрбиелеудегі әлеуметтік-гуманитарлық блок пәндерінің рөлі мен маңызы көрсетілген. Сондай-ақ, авторлар болашақ офицерлерді даярлау процесінде дүниетанымдық және азаматтық ұстанымды қалыптастыру процесінде әлеуметтік-гуманитарлық білімнің рөлін талдайды. Түлек – болашақ офицер – бұл патриотизм, кәсіби міндетіне адалдық, қызметтік міндеттерін жанқиярлықпен орындау сезімі дамыған маман. Болашақ Отан қорғаушы иеленуі тиіс жалпы мәдени және кәсіби құзыреттер мен дағдылар ашылады.

Түйінді сөздер: дүниетаным, этика, адамгершілік, тәлім-тәрбие, білім беру. 

Аннотация. Процесс образования и воспитания в военных и специальных учебных заведениях высшей школы Республики Казахстан направлен не только на передачу знаний, умений и навыков с целью формирования компетентных специалистов, но и на формирование мировоззренческих позиций, убеждений, ориентиров, и в том числе идейно-нравственных, этических и эстетических основ личности будущего офицера. То есть в статье показаны роль и значение дисциплин социально-гуманитарного блока в нравственном воспитании обучающихся высших военных и специальных учебных заведений республики. Также авторы анализируют роль социально-гуманитарного знания в процессе формирования мировоззренческой и гражданской позиции в процессе подготовки будущий офицеров. Выпускник – будущий офицер – это специалист с развитым чувством патриотизма, верности профессиональному долгу, бескорыстному выполнению служебных обязанностей. Раскрываются общекультурные и профессиональные компетенции и навыки, которыми должен обладать будущий защитник Родины.

Ключевые слова: мировоззрение, этика, нравственность, воспитание, образование. 

Abstract. The main aim of the military and special institutions of higher education in the Republic of Kazakhstan is to provide knowledge and train professional skills, but also there are another important part of training and education. that it formation of attitudes, beliefs, guidelines, including the ideological and moral, ethical and aesthetic foundations of the future officer’s personality. Thus the article deals with the role and significance of social and humanitarian disciplines in the moral teaching of cadets of higher military and special educational institutions of the republic. The authors also analyze the role of social and humanitarian knowledge in the process of formation of ideological and civic position in the process of training future officers. Graduate - future officer – is a specialist with a developed sense of patriotism, loyalty to professional duty, selfless performance of official duties. The general cultural and professional competence and skills, which should possess the future defender of the homeland.

Keywords: worldview, ethics, morality, training, education.

 

УДК 621.311                                                                        

Sabitova D. S., Kuttybayev E. M.

THE ROLE OF THE DATABASE DESIGN PROCESS IN AN AUTOMATED INFORMATION SYSTEM 

Сабитова Д. С., Құттыбаев Е. М.

АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕДЕ МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫН ЖОБАЛАУ ПРОЦЕСІНІҢ РӨЛІ 

Сабитова Д. С., Куттыбаев Е.М.

РОЛЬ ПРОЦЕССА ПРОЕКТИРОВАНИЯ БАЗЫ ДАННЫХ В АВТОМАТИЗИРОВАННОЙ ИНФОРМАЦИОННОЙ СИСТЕМЕ

 

Abstract. The article discusses the fundamental tasks and the main stages of database design facing the creation of an automated information system. The basic concepts of databases, automated information systems, data models and database management systems are described, as well as examples of basic approaches for determining the structure of the subject area. The database design process itself is presented as a sequence of transitions from an informal verbal description of the information structure of the subject area to a formalized description of the objects of the subject area in terms of a certain model.

Keywords: Automated information system, database, data model, database management system, database design, subject area, conceptual design, infological model, information and logical design, datalogical model, physical design. 

Аңдатпа. Мақалада автоматтандырылған ақпараттық жүйені құру алдында тұрған мәліметтер базасын жобалаудың іргелі міндеттері мен негізгі кезеңдері қарастырылады. Мәліметтер базасының, автоматтандырылған ақпараттық жүйенің, мәліметтер моделінің және мәліметтер базасын басқару жүйесінің негізгі түсініктері сипатталған. Сондай ақ пәндік саланың құрылымын анықтаудың негізгі тәсілдерінің мысалдары келтірілген. Мәліметтер базасын жобалау процесінің өзі белгілі бір модель тұрғысынан пәндік саланың ақпараттық құрылымының бейресми ауызша сипаттамасынан пәндік саланың объектілерінің формальды сипаттамасына ауысулар тізбегі түрінде ұсынылған.

Түйінді сөздер: автоматтандырылған ақпараттық жүйе, мәліметтер базасы, мәліметтер моделі, мәліметтер базасын басқару жүйесі, мәліметтер базасын жобалау, пәндік аймақ, тұжырымдамалық дизайн, инфологиялық модель, ақпараттық-логикалық жобалау, даталогиялық модель, физикалық жобалау. 

Аннотация. В статье рассматриваются фундаментальные задачи и основные этапы проектирования базы данных, стоящие перед созданием автоматизированной информационной системы. Описаны основные понятия баз данных, автоматизированной информационной системы, модели данных и системы управления базами данных, а также приведены примеры основных подходов для определения структуры предметной области. Сам процесс проектирования базы данных представлен в виде последовательности переходов от неформального словесного описания информационной структуры предметной области к формализованному описанию объектов предметной области в терминах некоторой модели.

Ключевые слова: автоматизированная информационная система, база данных, модель данных, система управления базами данных,  проектирование базы данных, предметная область, концептуальное проектирование, инфологическая модель, информационно-логическое проектирование, даталогическая модель, физическое проектирование.

 

УДК 004.65 

Шашкенова К.К., Сабитова Д.С., Хан С. И.

РЕЛЯЦИЯЛЫҚ ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН БАСҚАРУДЫҢ КЕҢ ТАРАЛҒАН ЖҮЙЕЛЕРІ 

Шашкенова К. К., Сабитова Д. С., Хан C. И.

РАСПРОСТРАНЕННЫЕ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ РЕЛЯЦИОННЫМИ БАЗАМИ ДАННЫХ 

Shashkenova K. K., Sabitova D.S., Khan S. I.

COMMON SYSTEMS OF RELATIONAL DATABASE MANAGEMENT

 

Аңдатпа. Мақалада деректер қорының маңыздылығы айқындалып, деректер қорын жобалаудың негізгі міндеттері қарастырылды және сипатталды. Деректер қорымен өзара әрекеттесу үшін деректер қорын басқару жүйелерінің түрлеріне талдау жасалды және негізгі айырмашылықтары туралы айқындалған. Себебі деректер қорын басқару жүйесін таңдау ресурсыңызды құрудағы маңызды кезең болып табылады. Веб-жобаларды құруда ең қолайлы нұсқаны табу үшін ДҚБЖ деректерді өңдеудің жоғары жылдамдығына және қашықтан басқарудың ыңғайлылығына баса назар аударылады.

Түйінді сөздер: реляциялық деректер қоры, деректер қорын басқару жүйесі, деректер қорын жобалау, SQL тілі, интернет технологиялар, ақпарат. 

Аннотация. В статье определена важность баз данных, рассмотрены и описаны основные задачи проектирования баз данных. Проведен анализ типов систем управления базами данных для взаимодействия с базами данных и выявлены основные их отличия. Выбор системы управления базами данных является важным этапом в создании вашего ресурса. При разработке подходящего варианта веб-сайта в СУБД делается основной упор на высокую скорость обработки данных и возможность удаленного управления.

Ключевые слова: реляционные базы данных, система управления базами данных, проектирование баз данных, язык SQL, интернет-технологии, информация. 

Abstract. The article defines the importance of databases, discusses and describes the main tasks of database design. An analysis of the types of database management systems for interacting with databases has been carried out and their main differences have been identified. Choosing a database management system is an important step in creating your resource. When developing a suitable version of a website in a DBMS, the main emphasis is placed on high speed of data processing and the possibility of remote control.

Keywords: relational databases, database management system, database design, SQL language, Internet technologies, information.

 

ӘОЖ 801.82

Бексұлтанова Ж. М.

ҚAСЫМ ҚAЙСEНOВ ШЫҒAРМAСЫНДAҒЫ ЖAҒДAЯТТAРДЫҢ ФРAЗEOЛOГИЯЛЫҚ ТIРКEСТEРМEН СИПAТТAЛУЫ

Бексултанова Ж. М.

OПИСAНИE СИТУAЦИЙ С ФРAЗEOЛOГИЧEСКИМИ СЛOВOСOЧEТAНИЯМИ В ПРOИЗВEДEНИИ КAСЫМA КAЙСEНOВA 

Bexultanova ZH. M.

DESCRIPTION OF SITUATIONS WITH PHRASEOLOGICAL PHRASES IN THE WORK OF KASYM KAISENOV

 

Aңдaтпa. Мaқaлaдa білім алушыларды әскeри шығaрмaлaрмeн сусындaтa oтырып, сaбaқ бaрысындa шығaрмaдa кeздeсeтiн фрaзeoлoгиялық тiркeстeрдi тaбу aрқылы әрi қaрaй бiлiмдeрiн тeрeңдeту қaрaстырылғaн. Көркeм туындыдaғы фрaзeoлoгиялық тiркeстi бaсқa дa көркeмдeу тәсiлiмeн сaлыстырa тaлдaтып oқыту бoлaшaқ oфицeрлeрдiң тiл бaйлығын aрттыруғa, oйын өрiстeтугe, көркeмдiк тaлғaмын ұштaуғa жәрдeмiн тигiзeдi. Тұрaқты сөз тiркeстeрiн жeтe мeңгeрiп, тәжiрибeдe қoлдaнa бiлудiң мaңызы зoр. Жaс сaрбaздaр мұны тeрeң түсiнiп, жaқсы мeңгeрсe, сөз бaйлығы мoлaйып, сөйлeу шeбeрлiгi  жeтiлeтiнiнe көзiмiз жeтeдi.

Түйiндi сөздeр: фрaзeoлoгиялық тiркeстeр, әдeби шығaрмa, тәлiм-тәрбиe, бiлiм бeру, тiл бaйлығын aрттыру, Қасым Қайсенов, тарих, әскери шығарма. 

Aннoтaция. В стaтьe рaссмaтривaeтся испoльзoвaниe фрaзeoлoгичeских слoвoсoчeтaний  в вoeнных прoизвeдeниях нa зaнятиях для дaльнeйшeгo углублeния знaний в устнoй рeчи oбучaющихся. Сoпoстaвитeльнoe oбучeниe фрaзeoлoгии нa примeрe вoeнных прoизвeдeний с другими спoсoбaми худoжeствeннoгo oфoрмлeния спoсoбствуeт пoвышeнию языкoвoгo дoстaткa будущих oфицeрoв, рaзвитию мышлeния, рaзвитию худoжeствeннoгo вкусa. Влaдeниe и умeниe примeнять нa прaктикe срeдств худoжeствeннoй вырaзитeльнoсти oбoгaщaeт рeчь, сoвeршeнствуeт кoммуникaтивныe нaвыки мoлoдых oфицeрoв, чтo нeсмoнeннo в будущeм пригoдиться в их служeбнoй дeятeльнoсти.

Ключeвыe слoвa: фрaзeoлoгичeскиe слoвoсoчeтaниe, литeрaтурнoe прoизвeдeниe, вoспитaниe, oбрaзoвaниe, рaзвитиe языкoвых нaвыкoв, Касым Кайсенов, история, военное произведение. 

Abstract. The article discusses the use of of phraseological phrases in military works for further deepening of knowledge in the oral speech of students. Comparative training of phraseology on the example of military works with other methods of decoration contributes will improve linguistic affluence of future officers, develop their artistic taste. The possession and ability to put into practice the means of artistic expression enriches speech, improves the communication skills of young officers, which is sure to be useful in their official activities in the future.

Keywords: phraseological phrase, literary work, upbringing, education, development of  language  skills, Kasym Kaisenov, history, military literature.